Nejednakosti u Srbiji

Sarita Bradaš

U analizi nejednakosti korišćeni su podaci World Inequality Database¹ (u daljem tekstu WID). WID predstavlja najobimniju dostupnu bazu podataka o evoluciji raspodele dohotka i bogatstva u svetu kroz istoriju, kako unutar zemalja tako i između zemalja. WDI koristi metodologiju kojom kombinuje podatke iz anketa, poreza i nacionalnih računa.²

Kretanje prosečnog nacionalnog dohotka po odraslom u Srbiji i Evropskoj uniji (u daljem tekstu EU) od 1980. do 2021. godine prikazano je na slici 1. Kretanje nacionalnog dohotka u EU imalo je u posmatranom periodu uzlazni trend, sa blagim padom u postkriznoj 2009. i pandemijskoj 2020. godini. U Srbiji je, nakon decenije stagnacije (1980-1989) i godišnjeg rasta u 1990. godini od 16,4%, za samo tri godine došlo do pada prosečnog nacionalnog dohotka od 61,1% (sa 15.144 EUR u 1990. godini na 5.892 EUR u 1993. godini). Uprkos rastu prosečnog nacionalnog dohotka od 1994. godine, nakon gotovo tri decenije nije dostignut nivo prosečnog dohotka iz 1990. godine. Navedeni trendovi su doveli do toga da se životni standard građana i građanki Srbije udaljava od standarda EU: u 1980. godini prosečan dohodak u Srbiji bio je za 44,5% niži od prosečnog dohotka u EU, a u 2021. godini jaz je povećan na 59,2%. Sa prosečnim nacionalnim dohotkom po odraslom u 2021. godini od 14.721 EUR Srbija se nalazi iza svih zemalja EU. U poređenju sa zemljama regiona veći prosečan nacionalni dohodak ima Crna Gora (19.334), a manji prosečan dohodak od Srbije imaju Albanija (12.919), Severna Makedonija (13.053) te Bosna i Hercegovina (13.823).

Slika 1.Kretanje prosečnog nacionalnog dohotka (u PPP, EUR 2022) po odraslom (20 godina i više), Srbija i EU, 1980-2021. godina.

Izvor: WDI, prikaz autora.

Kako se promenio životni standard pojedinih grupa stanovništva prikazuju podaci u tabeli 1. Za četiri decenije prosečni dohodak 50% najsiromašnijih smanjen je za 14%, dok je 10% stanovnika sa najvišim prihodima povećao prosečan dohodak za 44,3%. Najveći pad životnog standarda beleži se kod 20% najsiromašnijih, a najveći rast u okviru 1% najbogatijih koji su udvostručili svoje prihode. Siromašni su postali još siromašniji, a bogati još bogatiji što je dovelo do rasta nejednakosti u posmatranom periodu. Ovo pokazuju oba indikatora: prosečan dohodak i učešće u ukupnom dohotku. Ekonomska kriza uzrokovana uvođenjem sankcija SR Jugoslaviji devedesetih godina prošlog veka više je uticala na prihode 50% najsiromašnijih, nego 10% najbogatijih: prosečan dohodak najsiromašnijih u 2000. godini u odnosu na 1990. godinu bio je niži za 55,1%, dok je pad kod najbogatijih iznosio 31,9%. U narednoj deceniji (2001-2010) rast prosečnog dohotka 10% najbogatijih bio je tri puta veći od rasta prosečnog dohotka 50% najsiromašnijih (66,8% i 22,8%, respektivno). U periodu 2011. do 2021. godine ukupna stopa rasta prosečnog dohotka gornjih 10% bila je 27,6%, a donjih 50% stanovništva 44,3%, što nije doprinelo osetnom padu nejednakosti jer je 2011. godine 10% stanovnika sa najvećim dohotkom prihodovalo 12,9 puta više sredstava od 50% stanovnika sa najmanjim dohotkom, a 2021. godine ovaj odnos je bio 11,4. Nesrazmeran uticaj krize i oporavka na ove dve dohodovne grupe rezultirao je rastom prosečnog dohotka najbogatijih (21,6%) i padom prosečnog dohotka najsiromašnijih (22%) u 2021. godini u odnosu na 1990. godinu.

Tabela 1. Prosečan godišnji dohodak, učešće u ukupnom dohotku i ukupna stopa rasta prosečnog dohotka, Srbija, 1980. i 2021. godina.

Izvor: WDI, proračun autora.
Napomena: Podaci se odnose na dohodak pre oporezivanja, a koji uključuje penzije i naknade za slučaj nezaposlenosti.

Kako se razvijala nejednakost u Srbiji od 1980. godine prikazano je na slici 2. Nakon blagog rasta nejednakosti tokom devedesetih godina, od 2000. do 2016. godine, dolazi do značajnog rasta. Učešće u ukupnom dohotku pre oporezivanja 50% najsiromašnijih smanjeno je sa 20,7% u 1999. godini na 13,2% u 2016. godini, dok je raslo učešće 10% najbogatijih sa 32,3% na 41,8%. Najveći jaz u učešću u ukupnom dohotku navedenih grupa u 2016. verovatno je posledica uvođenja mera fiskalne konsolidacije koje su najviše pogodile penzionere i zaposlene u javnom sektoru. Nakon toga dolazi do smanjenja nejednakosti kao rezultata blagog pada učešća u ukupnom dohotku najbogatijih i blagog rasta učešća najsiromašnijih, tako da je jaz u 2021. godini iznosio 21,5 procentnih poena.

Slika 2.. Učešće u ukupnom dohotku gornjih 10% i donjih 50% stanovnika pre i nakon oporezivanja (u %), Srbija, 1980-2021. godina.

Izvor: WDI, proračun autora.
Napomena: Dohodak posle oporezivanja se dobija kada se oduzmu porezi (porez na dohodak građana, porez na dobit, porez na ostale prihode građana, doprinosi za obavezno socijalno osiguranje, godišnji porez na dohodak građana, porez na imovinu, indirektni porezi (porezi na potrošnju - PDV, akcize i porez na premije neživotnog osiguranja)) i dodaju transferi.

Rast nejednakosti tokom devedesetih bio je praćen većim nivoom redistribucije: nakon oporezivanja nejednakost merena učešćem u dohotku je smanjivana za oko 60%. Od 2000. godine, kada dolazi do snažnog rasta nejednakosti, nivo redistribucije se smanjuje. U periodu od 2000. do 2016. godine nejednakosti se smanjuju u proseku za svega 28,4%, što dovodi do rasta nejednakosti nakon oporezivanja: u 2000. godini razlika u učešću u dohotku 10% najbogatijih i 50% najsiromašnijih posle oporezivanja iznosila je 14,6 procentnih poena, a u 2016. godini 21,9 procentnih poena. Uticaj poreza i transfera na smanjenje nejednakosti je veoma skroman. U 2021. godini razlika između učešća 10% najbogatijih i 50% najsiromašnijih iznosila je pre oporezivanja 21,5 procentnih poena, a nakon oporezivanja 12,8 procentnih poena. Poređenja radi, na nivou EU redistribucijom dohotka od bogatijih ka siromašnijima ova razlika je smanjena sa 16,9 na 4 procentna poena.

U 2021. godini u Srbiji je prosečan dohodak pre oporezivanja 10% najbogatijih bio 11,4 puta veći od dohotka 50% najsiromašnijih, a nakon poreza i transfera ovaj odnos je smanjen na 8,1. Pored toga što je Srbija po ovom indikatoru zemlja sa najvećim nejednakostima, ona ima i veoma nizak nivo redistribucije. U poređenju sa drugim zemljama u Evropi (slika 3) veća nejednakost pre oporezivanja i transfera se beleži u Rumuniji (13,3), Bugarskoj (12,6) i Estoniji (11,9). Estonija, sa odnosom dohotka najbogatijih i najsiromašnijih od 11,9, smanjuje nejednakost na 5,8 nakon oporezivanja i transfera, odnosno, za 51,2%. U Srbiji, nakon oporezivanja i transfera, nejednakosti u prosečnom dohotku se smanjuju za 29%, što znači da 10% najbogatijih ima prosečan dohodak koji je osam puta veći od prosečnog dohotka 50% najsiromašnijih stanovnika. Među zemljama koje imaju manje tržišne nejednakosti (nejednakosti pre oporezivanja) postoji tendencija ka većoj redistribuciji, što je slučaj u Norveškoj, Švedskoj, Francuskoj i Sloveniji. Uz Estoniju, Irska i Ujedinjeno Kraljevstvo su zemlje sa najvećim stepenom redistribucije, gde se nejednakosti nakon oporezivanja smanjuju na polovinu.

Slika 3. Odnos prosečnog dohotka gornjih 10% i donjih 50% odraslih stanovnika pre i posle oporezivanja, 2021. godina.

Izvor: WDI, proračun autora.

U kojoj meri porezi i transferi mogu uticati na značajno smanjenje nejednakosti pokazuje primer Estonije. Srbija i Estonija su slične po nivou nejednakosti pre oporezivanja: najbogatiji učestvuju u ukupnom dohotku sa 38,5% u Srbiji i 40,1% u Estoniji, dok je učešće u dohotku 50% najsiromašnijih stanovnika u Estoniji i Srbiji jednako, i iznosi 16,8% (slika 4). Nakon oporezivanja i transfera, nejednakost između ove dve grupe u Estoniji se smanjuje sa 23,3 na 4,3 procentna poena (za 82,3%), a u Srbiji sa 21,6 na 12,8 procentnih poena (za 40,8%).

Slika 4.. Učešće u ukupnom dohotku gornjih 10% i donjih 50% stanovnika pre i nakon oporezivanja (u %), Srbija i Estonija, 2021. godina

Izvor: WDI, proračun autora.

Poreske i socijalne politike u Srbiji veoma malo doprinose smanjenju tržišnih nejednakosti u dohotku, što nameće zaključak da su nužne promene u ovim oblastima. Međutim, one nisu dovoljne, već je potrebno unaprediti politike pre-distribucije, koje će smanjiti nejednakosti u dohotku pre oporezivanja. Politike pre-distribucije, kako navode neki autori,³ uključuju: regulisanje minimalne zarade; besplatno i dostupno obrazovanje koje će deci iz siromašnih porodica omogućiti kvalitetno obrazovanje, a time i mogućnost da kao odrasli imaju dobre zarade; kontrola zakupa stanova kojom se reguliše visina zakupa koju vlasnici mogu da naplate; antimonopolski zakoni kojima se ograničava moć i profit monopola.

Poreski tretman zarada u Srbiji i EU

Pre upoređivanja poreza na zarade, treba imati u vidu da su bruto zarade u Srbiji, kako minimalne, tako i medijalne i prosečne, u poređenju sa državama EU najniže (slike 5 i 6 ). Drugim rečima, radnici i radnice u Srbiji su u nepovoljnijem položaju pre oporezivanja nego radnici i radnice u većini država EU. Nižu minimalnu zaradu primaju radnici/ce u Bugarskoj i Letoniji, nižu medijalnu zaradu primaju zaposleni u Bugarskoj, a prosečna zarada zaposlenih u svim zemljama EU je veća od prosečne zarade u Srbiji.

Slika 5. Minimalne bruto zarade u standardima kupovne moći (PPP), 2022. godina

Izvor: Eurostat, Minimum wages database.

Slika 6. Medijalne i prosečne bruto zarade, 2018. godina.

Izvor:: Eurostat, Structure of earnings survey database.Napomena: Podaci se odnose na zarade zaposlenih u preduzećima koja zapošljavaju 10 i više zaposlenih u industriji, građevinarstvu i uslugama (nisu uključeni zaposleni u javnoj upravi, odbrani i obaveznom socijalnom osiguranju).

U poređenju sa zemljama EU (tabela 2), Srbija je među zemljama koje imaju najviše poreske stope na niske zarade (one zarade koje iznose do 50% i 67% prosečne zarade). Poreska stopa na najniže zarade (50% prosečne) kreće se u rasponu od 6,9% u Španiji do 36,2% u Rumuniji, pri čemu 23 države EU imaju poresku stopu na najniže zarade manju od Srbije (26,2%). Zarade koje su iznad prosečnih manje su oporezovane u Srbiji nego u većini EU članica: poreske stope na zarade koje iznose 125% prosečne, veće su u 16 zemalja, a veću stopu poreza na zarade u iznosu od 167% prosečne, ima 20 država.

Tabela 2. Poreske stope na zarade samca/kinje bez izdržavane dece (% bruto zarade), 2022. godina.

Izvor: Za države EU – Eurostat Earnings database, za Srbiju proračun autora na osnovu podataka RZS o prosečnim zaradama za oktobar 2022. godine.
Napomena: Eurostat definiše poresku stopu kao porez na dohodak na bruto zaradu uvećan za doprinose za socijalno osiguranje zaposlenog, umanjen za univerzalne novčane naknade. Poreska stopa je izražena kao procenat bruto zarade.

Razlika u poreskim stopama između najviših i najnižih zarada indikator je progresivnosti oporezivanja, odnosno mera redistribucije. U Rumuniji, Bugarskoj i Mađarskoj sistem oporezivanja zarada je proporcionalan, a u svim ostalim državama je progresivan, pri čemu je razlika u stopama poreza između 50% i 167% prosečne zarade najveća u Belgiji i Italiji (27,4 i 25,2 procentna poena, respektivno). Sa razlikom od 2,6 procentnih poena Srbija se može uvrstiti u zemlje sa proporcionalnim sistemom oporezivanja. Međutim, ako uzmemo u obzir i čitav raspon zarada, poreski sistem u Srbiji je regresivan jer su poreske stope na zarade iznad pet prosečnih zarada niže od poreskih stopa na najniže zarade. Primera radi, za šest prosečnih zarada poreska stopa iznosi 23,8%, a za deset prosečnih zarada svega 21,7%. Razlog za to je maksimalna osnovica na doprinose za socijalno osiguranje, ograničena na pet prosečnih zarada.

Za razliku od svih zemalja EU, u Srbiji ne postoje olakšice za izdržavane članove porodice, bez obzira na porodičnu situaciju. Kakav je poreski tretman osoba koje imaju prosečne zarade, pri čemu jedna osoba živi sama, a druga izdržava supružnika i dvoje dece, prikazano je na slici 7. Razlike u poreskim stopama samaca i osobe koja jedina radi u porodici kreću se od 2,1 procentni poen u Italiji, do 25,3 u Poljskoj. Poreske stope za zaposlenog koji izdržava supružnika i dvoje dece u Češkoj i Poljskoj su negativne, što znači da novčane naknade koje dobijaju zaposleni nadmašuju njihove poreske obaveze.

Slika 7. Stope poreza na prosečnu zaradu zaposlenog s obzirom na porodičnu situaciju.

Izvor: Za države EU – Eurostat Earnings database, za Srbiju proračun autora na osnovu podataka RZS o prosečnim zaradama za oktobar 2022. godine.

Godinama unazad, prilikom pregovora o minimalnoj ceni rada, država i poslodavci u fokusu imaju trošak, a ne da li je minimalna zarada adekvatna zarada. Poslodavci se žale da su im poreska opterećenja velika, na šta predstavnici Vlade odgovaraju da će se odreći budžetskih prihoda u korist poslodavaca povećanjem neoporezivog iznosa zarade i smanjenjem doprinosa na teret poslodavca. Ovo je rezultiralo time da su od 1. 8. 2014. do danas doprinosi iz socijalnog osiguranja koje plaćaju poslodavci smanjeni sa 17,9% na 15,5%. I to ne samo poslodavcima koji isplaćuju minimalnu zaradu, nego svim poslodavcima. Dakle, korist od povećanja neoporezivog iznosa zarade imali su svi poslodavci. Šta su povećanjem neoporezivog dela dobili radnici/ce koje primaju minimalac? Ništa, sudeći po poreskoj stopi⁴ na minimalnu zaradu, koja se od aprila 2020. do aprila 2023. smanjila sa 25,9% na 25,5%, što znači da je podizanje neoporezivog iznosa bilo bez uticaja na povećanje minimalne zarade. Navedeno potvrđuju i podaci o odnosu neto i bruto minimalne zarade, koji se nije menjao u posmatranom periodu, tako da su radnici raspolagali sa oko 74% bruto zarade (slika 8). U 2022. godini radnici i radnice koji su primili minimalnu zaradu u Belgiji, Estoniji, Francuskoj, Irskoj, Malti, Holandiji i Španiji, zadržali su 90% i više bruto minimalne zarade. Na Malti, zaposleni sa minimalnom zaradom, raspolažu sa 97% bruto zarade jer se, zahvaljujući socijalnim naknadama, neto zarada sa 90% uvećava za sedam procentnih poena.⁵

Slika 8. Odnos neto i bruto minimalne zarade za mesec april (% bruto zarade).

Izvor: RZS za medijalne i prosečne zarade, Paragraf za minimalne zarade, proračun autora

Položaj radnika/ca koji primaju minimalnu zaradu pogoršan je od 2020. godine, kako u odnosu na one koji su primali medijalnu, tako i u odnosu na radnike/ce koji su primali prosečnu zaradu. U navedenom periodu učešće minimalne zarade u medijalnoj zaradi palo je sa 68,8% na 57,5%, dok je učešće u prosečnoj zaradi smanjeno sa 52% na 44%. Razlog za to je dvostruko veći nominalni rast medijalnih i prosečnih u odnosu na minimalne zarade: medijalne zarade su rasle po prosečnoj godišnjoj stopi od 11,2%, prosečne po stopi od 10,6%, a minimalne po stopi od 5,3%.

Slika 9. . Minimalna neto zarada i učešće u medijalnoj i prosečnoj neto zaradi za mesec april

Izvor: RZS za medijalne i prosečne zarade, Paragraf za minimalne zarade, proračun autora

Literatura

• Chancel, L., Piketty, T., Saez, E., Zucman, G. et al.(2022) World Inequality Report 2022, World Inequality Lab wir2022.wid.world, str. 34.
• Eurofound (2023), Minimum wages in 2023: Annual review, Minimum wages in the EU series, Publications Office of the European Union, Luxembourg, str. 21.
• Neef, T., Sodano, A., and Morgan,M. (2022) 2022 DINA Regional Update for Europe, World Inequality Lab – Technical Note N° 2022/02. Dostupno na: https://wid.world/wp-content/uploads/2022/10/Europe-tech-note.pdf

---

¹Dostupno na https://wid.world/wid-world/

²Više o izvorima podataka i metodologiji videti u Theresa Neef, Alice Sodano, and Marc Morgan, 2022 DINA Regional Update for Europe, World Inequality Lab – Technical Note N° 2022/02. Dostupno na: https://wid.world/wp-content/uploads/2022/10/Europe-tech-note.pdf

³Chancel, L., Piketty, T., Saez, E., Zucman, G. et al., 2022, str. 34.

⁴U skladu sa definicijom Eurostata poresku stopa predstavlja porez na dohodak na bruto zaradu uvećan za doprinose za socijalno osiguranje zaposlenog, umanjen za univerzalne novčane naknade. Poreska stopa je izražena kao procenat bruto zarade.

⁵Eurofound, 2023, str. 21