Predlog modela progresivnog oporezivanja zarada

Darko Ilinčić, Sarita Bradaš, Vladimir Simović, Bojana Tamindžija

Većina radnika i radnica u Srbiji ne ostvaruju pravo na adekvatne zarade, zarade koje bi njima i njihovim porodicama omogućile dostojanstven život. Navedeno potvrđuju podaci iz najnovijeg istraživanja o uslovima rada, prema kojima 57% zaposlenih u Srbiji procenjuje da su njihova domaćinstva siromašna, odnosno, da imaju teškoće da sastave kraj sa krajem.¹ Podaci o distribuciji zarada (slika 1) u oktobru 2022. godine ukazuju na to da su najbrojniji oni zaposleni koji su imali zarade između 30.000 i 45.000 dinara, a zaradu nižu od prosečne je primilo 70% zaposlenih. Troškove prosečne potrošačke korpe, koja je u oktobru iste godine iznosila 91.636 dinara, svojim zaradama mogla je da pokrije svega petina zaposlenih. Platu za dostojanstven život² primio je tek svaki deseti radnik ili radnica.

Slika 1. Zaposleni prema intervalima zarada, oktobar 2022. godine

Izvor podataka RZS, proračun autora

Razmatranje promena u poreskom tretmanu zarada ima za cilj da ispita moguće izmene u oporezivanju zarada koje bi doprinele redistribuciji, što bi rezultiralo povećanjem neto zarada radnika i radnica koji primaju najniže zarade, a da kod najvećeg broja zaposlenih ne dođe do smanjenja neto zarada.

Centar za politike emancipacije (CPE) je u martu 2023. godine uputio Poreskoj upravi zahtev za dostavljanje informacija od javnog značaja, u kojem su traženi podaci o broju zaposlenih sa punim radnim vremenom prema rasponu neto zarade u RSD i vrsti radnog odnosa (neodređeno i određeno), kao i prihodi republičkog budžeta na osnovu poreza na rad zaposlenih po osnovu ugovora o radu na određeno i neodređeno. Traženi su podaci za oktobar, odvojeno za 2020, 2021. i 2022. godinu. U odgovoru³ koji je Poreska uprava dostavila navodi se da ova institucija ne raspolaže traženim podacima. Nakon toga je upućena žalba Povereniku za informacije od javnog značaja, na koju do dana objavljivanja ovog teksta nije odgovoreno. Identičan zahtev za pristup informacijama upućen je Ministarstvu finansija, ali i ovi pokušaji nemaju epilog do trenutka pisanja ovog teksta.

Podaci o zaradama dobijeni su od Republičkog zavoda za statistiku (u daljem tekstu RZS), a prikazani su u tabeli 1. Dostavljeni su podaci o rasponima neto zarada (18 razreda) i broju zaposlenih unutar svakog razreda. Svi pokušaji da se obezbedi pouzdaniji i precizniji (detaljniji) izvod iz baza podataka o zaradama, od institucija nadležnih za njihovo vođenje i obradu, pokazali su se neuspešnim. U odgovorima na naše zahteve su dobijena uveravanja da nisu nadležni, da ne poseduju podatke ni tehničke mogućnosti da izrade traženi izveštaj, da traženi rasponi zarada zahvataju suviše mali procenat populacije i da nisu od značaja za preciznu reprezentaciju, kao i obrazloženje da se tako štite podaci o licima (podsećamo, traženi su anonimizirani podaci, broj zaposlenih i zarade).

Tabela 1. Neto zarade i broj zaposlenih, oktobar 2022. godine

Izvor podataka RZS

Postoji nekoliko metodoloških ograničenja vezanih za kvalitet dostavljenih podataka. Podaci o neto zaradama prikazani su u razredima koji nemaju jednake intervale: za zarade do 90.000 dinara interval je 15.000; za zarade između 90.000 i 200.000 dinara interval je 20.000, osim između 110.000 i 140.000; za zarade iznad 200.000 dinara interval je 50.000 dinara. Distribucija zarada unutar razreda nije poznata, a ne postoji podatak o iznosu najniže i najviše neto zarade. Iako RZS u metodologiji vezanoj za statistiku zarada navodi da se mesečne zarade prikazuju kao ekvivalent punog radnog vremena, u prva dva razreda (a delom i u trećem) navedeni su iznosi zarada koji su niži od minimalne zarade. Naša pretpostavka je da se prikazani iznosi zarada odnose na zapsolene koji nisu radili ceo mesec pa je poreska prijava obračunata srazmerno broju radnih dana. Zbog tipa dobijenih podataka (neto zarade) nije bilo moguće pretpostaviti poreske prihode za zaposlene čija se neto zarada nalazi ispod 24.000 dinara.⁴ Udeo pomenute kategorije zaposlenih u odnosu na ukupan broj zaposlenih nije značajan (1,25%), kao i udeo poreskog prihoda ove kategorije u ukupnom porezu na zarade, pa je zato izostavljena iz daljih proračuna.

Kako bi se prevazišla ograničenja vezana za raspoložive podatke, pošli smo od dve pretpostavke koje su nam omogućile aproksimaciju. Pretpostavili smo da se prosečna zarada svakog razreda nalazi na jednakoj udaljenosti od najnižeg i najvišeg iznosa zarade za taj razred, kao i da je najviša neto zarada 1,8 miliona dinara (zvanični podaci Poreske uprave ukazuju na to da su postojali veći iznosi). Ovako dobijen iznos za porez na zaradu iznosi 17,34 milijarde dinara i pokazuje da se obračun sa dve pomenute radne pretpostavke nalazi blizu zvanično objavljenog iznosa prikupljenog poreza na zaradu u oktobru 2022. godine (17,8 milijardi, na 97,4% preciznije), i da je moguće nastaviti analizu.

U sledećem koraku ekstrapolacija podataka unutar razreda je izvršena tako da je svaki razred podeljen na deset podrazreda sa jednakim brojem zaposlenih unutar podrazreda. Na osnovu ovakve distribucije zarada izračunati su iznosi bruto zarada, poreza na zarade i doprinosi. Dobijen je iznos ukupnog poreza od 17,65 milijardi, što predstavlja 99,2% zvanično objavljenih podataka o porezu na zaradu za oktobar 2022. godine.⁵ Za potrebe i ambicije ove analize podatke možemo prihvatiti kao reprezentativne i, što je bitno, dovoljno ilustrativne za opcije koje ćemo razrađivati. Svi proračuni su rađeni uz pretpostavku nepromenjenog iznosa bruto zarade koja je isplaćena u oktobru 2022. godine.

U razmatranju opcija sa uvođenjem progresivnog oporezivanja posmatrano je nekoliko intervala zarada. One su vezane za bruto prosečnu zaradu u oktobru 2022. godine, koja je iznosila 104.039 dinara. Proračun je rađen za sledeće kategorije, u odnosu na bruto prosečnu zaradu: do 50% (67%), 200%, 300%, te 500% i više. Kategorija do 67% prosečne bruto zarade odgovara kategoriji niskih zarada, kako su definisane metodologijom Eurostata.⁶ Zaposleni sa niskim zaradama u oktobru 2022. Godine, činili su 39,03% ukupnog broja zaposlenih u Srbiji.

Postojeće stanje

U ukupnom iznosu bruto zarada isplaćenih za oktobar 2022. godine 50% zaposlenih sa najnižim zaradama učestvovalo je sa 26,9%, a 10% zaposlenih sa najvišim zaradama sa 31,9%. Sadašnji sistem oporezivanja je bez uticaja na smanjenje nejednakosti. Nakon oporezivanja, 10% zaposlenih sa najvišim zaradama učestvuje sa 31,3% u ukupnim zaradama, a učešće 50% zaposlenih sa najnižim zaradama je 27,1% (slika 2). Prosečna neto zarada 10% zaposlenih sa najvišim zaradama 6 puta je veća od prosečne neto zarade 50% zaposlenih sa najnižim zaradama.

Slika 2.Zarade pre i nakon oporezivanja

U oktobru 2022. godine zaposleni koji su imali zarade do prosečne, uplatili su na ime poreza 6,7 milijardi dinara odnosno 37,8% ukupnog poreza. Zaposleni koji su primili između prosečne i dve prosečne zarade uplatili su 5,8 milijardi dinara ili 32,7% ukupnog poreza, a zaposleni koji su zaradili više od dve prosečne bruto zarade uplatili su 5,2 milijarde dinara (29,5% ukupnog poreza). Drugim rečima država je na ime poreza najviše prihodovala od onih koji imaju najmanje zarade.

Tabela 2. Stope poreza, broj zaposlenih i iznosi poreza

Pri izradi predloga modela progresivnog oporezivanja zarada, kreirali smo dve opcije, pri čemu smo u obzir uzeli kategorizaciju Eurostata koja, kao što smo ranije napomenuli, niske zarade definiše kao zarade do visine 67% prosečne bruto zarade. Prva predložena opcija ostavlja budžetske prihode od poreza na zarade uravnoteženim, i kao graničnu vrednost zarada koje su oslobođene poreskog opterećanja uzima 50% prosečne bruto zarade. Razlog zbog kojeg smo pomerili granicu sa 67% na 50% prosečne mesečne bruto zarade je činjenica da u Srbiji veliki broj ljudi ima izrazito niska primanja, pa bi samim tim oslobađanje svih niskih zarada do 67% prosečne mesečne bruto zarade vodilo značajnijem umanjenju budžetskih prihoda od poreza na zarade. Sa druge strane, povećanje najnižih zarada dobijeno na ovaj način je srazmerno malo. U drugoj opciji smo se ipak prihvatili Eurostatove kategorizacije, i kao graničnu vrednost za neoporezivi deo zarade uzeli 67% prosečne mesečne bruto zarade. U ovoj opciji priliv budžetskih sredstava od poreza na zarade je niži od postojećeg stanja, ali su niske zarade značajnije rasterećene poreza, pa je samim tim i neto iznos niskih zarada značajnije povećan. Zbog srazmerno malog broja zaposlenih sa visokim zaradama, budžetsko opterećenje nije bilo moguće preneti na taj deo zaposlenih. Zato je uz ovu opciju neophodno sprovesti relokaciju drugih budžetskih sredstava koja bi nadomestila ovaj deficit i rekonfigurisati način finansiranja onih budžetskih jedinica koje se trenutno finansiraju iz poreza na zarade. U nastavku teksta ćemo prikazati obe opcije.

Opcija 1

Primena Opcije 1 modela oporezivanja bi podrazumevala oslobađanje od poreza iznosa do visine 50% bruto zarade; primenu 10% poreza na deo iznosa zarade od 50% prosečne mesečne bruto zarade do dve prosečne mesečne bruto zarade; 16% poreza na deo iznosa zarade od dve prosečne mesečne bruto zarade do tri prosečne mesečne bruto zarade; 32% poreza na deo iznosa zarade od tri prosečne mesečne bruto zarade do pet prosečnih mesečnih bruto zarada i 42% poreza na deo iznosa zarade preko pet prosečnih mesečnih bruto zarada.

Tabela 3. Primer obračuna poreza za zaradu veću od pet prosečnih bruto zarada (Opcija 1)

Opcija predviđa oslobađanje od plaćanja poreza zaposlenih sa najnižim zaradama (17,9% ukupnog broja zaposlenih), dok bi najveći porez platilo 1% zaposlenih koji najviše zarađuju (40% ukupnog poreza).

Tabela 4. Stope poreza, broj zaposlenih i iznosi poreza (Opcija 1)

Promene u neto zaradama uvođenjem ovakvog načina oporezivanja prikazane su na slici 3. Najveći broj zaposlenih, njih 96%, imao bi veće neto zarade, a do smanjenja neto zarada bi došlo kod 4% zaposlenih koji primaju najviše zarade. Treba napomenuti da srednja grupa, odnosno raspon zarada od 208.079 do 312.117 dinara, sadrži i zaposlene kojima se povećavaju neto zarade, kao i zaposlene kod kojih se neto zarade smanjuju.

Slika 3. Prosečna promena neto zarada (u %) nakon primene progresivnog oporezivanja (Opcija 1) i učešće u ukupnom broju zaposlenih prema intervalima bruto zarada u hiljadama dinara

Kada je u pitanju ukupan porez na zaradu, bruto zarade do visine 52.019 oslobođene su plaćanja poreza, dok su bruto zarade u rasponu od 52.020 do 208.078 dinara efektivno opterećene u rasponu od 0,16% do približno 7,5% poreza. Treći klaster, odnosno bruto zarade od 208.079 do 312.117 dinara, opterećene su od 7,51% do približno 10,3% poreza. Četvrti klaster, koji uključuje bruto zarade od 312.118 do 520.195 dinara, plaća porez od 10,4% do približno 19%, dok bruto zarade koje prelaze 520.195 dinara imaju poresko opterećenje od 19,1% i više. Ilustracije radi, za mesečnu bruto zaradu od 2 miliona dinara ukupan porez na zaradu bi iznosio približno 36%.

Slika 4. Procenat ukupnog poreza na zaradu prema visini bruto zarade (Opcija 1)

Opcija 2

Opcija predviđa podizanje neoporezivog iznosa zarade na 67% prosečne mesečne bruto zarade, uz uvođenje četiri poreske stope – stopa od 10% za zarade od 67% do dve prosečne bruto zarade, stopa od 16% poreza na deo iznosa zarade od dve do tri prosečne bruto zarade, stopa od 32% poreza na deo iznosa zarade od tri do pet prosečnih bruto zarada, i 42% poreza na deo iznosa zarade preko pet prosečnih mesečnih bruto zarada. U ovoj opciji omogućen je veći rast najnižih zarada, jer je neoporezivi deo povećan. Vidi uporedni prikaz za zaradu u bruto iznosu od 70.000 dinara (Tabela 5).

Tabela 5. Primer obračuna poreza na zaradu od 70.000 dinara bruto

Plaćanja poreza bi bili oslobođeni zaposleni sa najnižim zaradama, (39,03% ukupnog broja zaposlenih), Zaposleni koji primaju najveće zarade (iznad pet prosečnih bruto zarada) izdvajali bi za porez najviše (46,49% ukupnog iznosa).

Tabela 6. Stope poreza, broj zaposlenih i iznosi poreza (Opcija 2)

Promene u neto zaradama uvođenjem ovakvog načina oporezivanja prikazane su na slici 4. Najveći broj zaposlenih, njih 96,7% imao bi veće neto zarade, a kod 3,3% zaposlenih došlo bi do smanjenja neto zarada u odnosu na postojeće stanje. U odnosu na Opciju 1 povećanje neto zarade je veće za kategorije zarada do tri prosečne bruto zarade, a manje je smanjenje neto zarada za kategoriju između tri i pet prosečnih bruto zarada. U odnosu na postojeće stanje, prema podacima iz oktobra 2022. godine, svi radnici i radnice koji su ostvarili mesečna bruto primanja do 292.000 dinara platili bi manji porez. U skladu sa tim, treba napomenuti da srednja grupa, odnosno raspon zarada od 208.079 do 312.117 dinara, kao i kod Opcije 1, sadrži i zaposlene kojima se povećavaju neto zarade, kao i zaposlene kod kojih se neto zarade smanjuju.

Slika 5. Prosečna promena neto zarada nakon primene progresivnog oporezivanja (Opcija 2) prema intervalima bruto zarada u dinarima

Kada je u pitanju ukupan porez na zaradu, bruto zarade do visine 69.706 oslobođene su plaćanja poreza, dok su bruto zarade u rasponu od 69.706 do 208.078 dinara efektivno opterećene u rasponu od 0,04% do približno 6,6% poreza. Treći klaster, odnosno bruto zarade od 208.079 do 312.117 dinara, opterećene su od 6,7% do približno 9,8% poreza. Četvrti klaster, koji uključuje bruto zarade od 312.118 do 520.195 dinara, plaća porez od 10% do približno 18,6%, dok bruto zarade koje prelaze 520.195 dinara imaju poresko opterećenje od 18,8% i više. Ilustracije radi, za mesečnu bruto zaradu od 2 miliona dinara ukupan porez na zaradu bi iznosio približno 36%.

Slika 6. Procenat ukupnog poreza na zaradu prema visini bruto zarade (Opcija 2)

Promene u minimalnim zaradama zaposlenih

Radnici i radnice koji primaju minimalne zarade primenom obe opcije koje predviđaju oslobađanje od poreza najnižih zarada dobili bi neto zaradu koja je veća za 2.617 dinara. Dosadašnja praksa povećanja neoporezivog iznosa nije dovela do povećanja učešća neto zarade u bruto zaradi. U skladu sa ovde predloženim opcijama uvođenja modela progresivnog oporezivanja oslobađanje od poreza bi povećalo učešće neto u bruto minimalnoj zaradi sa 74,3% na 80,1 % (slika 5).

Slika 7. Učešće neto u bruto minimalnoj zaradi (%)

Minimalna zarada se prema Zakonu o radu isplaćuje za standardni radni učinak i vreme provedeno na radu (član 111, stav 1), a zaposleni koji prima minimalnu zaradu ima pravo na uvećanu zaradu, naknadu troškova i druga primanja koja se smatraju zaradom u skladu sa zakonom (član 111, stav 6). Navedeno znači da se minimalna zarada uvećava za rad praznikom koji je neradan dan, rad noću, prekovremeni i minuli rad, pa je razumno pretpostaviti da je iznos minimalne zarade veći od osnovice minimalne zarade. Da bismo ilustrovali uticaj uvođenja poreskog oslobađanja na povećanje neto minimalne zarade za oktobar 2022. godine, uzeli smo primer zaposlenih koji imaju uvećanja minimalne zarade od 10%, 20% i 30% (tabela 7). U odnosu na postojeći sistem oporezivanja, uvođenjem Opcije 1, neto zarade zaposlenih bi bile za ovo troje radnika ili radnica veće za 8,3%, 8,1% i 7,4% respektivno. Kod Opcije 2 došlo bi do većeg povećanja neto zarade nego kod Opcije 1, i to za one koji primaju 120% i 130% minimalne zarade, gde bi povećanje iznosilo 8,8% i 9,2% respektivno.

Tabela 7. Neto zarade zaposlenih (u dinarima)

Navedeni predlozi za promene oporezivanja, a koji bi trebalo da poboljšaju položaj zaposlenih sa niskim zaradama, tek je mali i početni korak. Od ključne važnosti za poboljšanje ekonomskog i socijalnog položaja zaposlenih je da se uvedu olakšice za izdržavane članove porodice. Razlog za to je ne samo što sve države EU imaju poseban poreski tretman za zaposlene u zavisnosti od porodične situacije, nego pre svega činjenica da su 52% zaposlenih u Srbiji jedini koji rade u svom domaćinstvu.⁷ Predlog Fiskalnog saveta za uvođenje dodatnog neoporezivog cenzusa od 20.000 dinara za svakog izdržavanog člana porodice, kako bi se unapredila pravičnost i omogućilo da poresko opterećenje bolje prati ekonomsku snagu obveznika,⁸ potpuno je ignorisan, kao i ostali predlozi ovog tela za reformu poreske politike kako bi se smanjile nejednakosti. Poreske olakšice za izdržavane članove porodice u Srbiji dobijaju najbogatiji: obveznici godišnjeg poreza na dohodak građana u 2022. godini ostvarili su pravo na lične odbitke, i to za poreskog obveznika u iznosu od 495.917 dinara, a za svakog izdržavanog člana porodice 185.969 dinara.

Literatura

• Eurofound (2022), Working conditions in the time of COVID-19: Implications for the future, European Working Conditions Telephone Survey 2021 series, Publications Office of the European Union, Luxembourg
• Fiskalni savet (2022), Predlog mera socijalne i poreske politike za smanjenje nejednakosti i rizika od siromaštva u Republici Srbiji, str. 21
• Ministarstvo finansija (2023), Bilten javnih finansija za 2022. godinu

---

¹Eurofound (2022), Working conditions in the time of COVID-19: Implications for the future, European Working Conditions Telephone Survey 2021 series, Publications Office of the European Union, Luxembourg, str. 102

²O plati za dostojanstven život videti više na internet stranici CPE https://cpe.org.rs/clean-clothes-campaign/plata-za-zivot/

³ Broj 037-02-00128/2023-1000 od 28.03.2023. godine.

⁴Neoporezivi iznos zarade je srazmeran fondu ostvarenih radnih časova, a podatak o neto iznosu nam ne govori o broju ostvarenih radnih časova, pa samim tim nije bilo moguće pretpostaviti i iznos plaćenog poreza. Tek od onog iznosa neto zarade čiji bruto prelazi iznos najniže mesečne osnovice za plaćanje doprinosa bilo je moguće uneti pretpostavku o neoporezivom delu, i to jedino u punom iznosu. Tokom obrade podata svaku od kategorija zarada koje smo dobili od RZS raščlanili smo na deset podrazreda, a u okviru njih početna tačka za koju je bilo moguće uraditi obračun poreza, bila je zarada od 24.000 dinara neto i njoj pripadajući bruto iznos od 31.484 dinara, što je nešto više od 30.880, koliki je bio iznos najniže mesečne osnovice za plaćanje doprinosa. Nastavak teksta kroz objašnjenje obrade podataka dalje obrazlaže ovakvu aproksimaciju.

⁴Neoporezivi iznos zarade je srazmeran fondu ostvarenih radnih časova, a podatak o neto iznosu nam ne govori o broju ostvarenih radnih časova, pa samim tim nije bilo moguće pretpostaviti i iznos plaćenog poreza. Tek od onog iznosa neto zarade čiji bruto prelazi iznos najniže mesečne osnovice za plaćanje doprinosa bilo je moguće uneti pretpostavku o neoporezivom delu, i to jedino u punom iznosu. Tokom obrade podata svaku od kategorija zarada koje smo dobili od RZS raščlanili smo na deset podrazreda, a u okviru njih početna tačka za koju je bilo moguće uraditi obračun poreza, bila je zarada od 24.000 dinara neto i njoj pripadajući bruto iznos od 31.484 dinara, što je nešto više od 30.880, koliki je bio iznos najniže mesečne osnovice za plaćanje doprinosa. Nastavak teksta kroz objašnjenje obrade podataka dalje obrazlaže ovakvu aproksimaciju.

⁵Prema podacima Ministarstva finansija u Biltenu javnih finansija za 2022. godinu prihodi od poreza na zarade u oktobru mesecu iznosili su 17,84 milijardi dinara.

⁶Vidi više: https://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/en/earn_net_esms.htm

⁷Eurofound (2022), Working conditions in the time of COVID-19: Implications for the future, European Working Conditions Telephone Survey 2021 series, Publications Office of the European Union, Luxembourg, str. 15

⁸Fiskalni savet (2022), Predlog mera socijalne i poreske politike za smanjenje nejednakosti i rizika od siromaštva u Republici Srbiji, str. 21